وسوسه‌های روزنامه نگاری شهروندی | از متن تا حاشیه روزنامه نگاری شهروندی

بازار تبریز آنلاین - نگارنده: موسی کاظم زاده - امروزه به موازات پیشبرد حق دسترسی آزادانه همگانی به اطاعات، گسترش فعالیت های حرفه ای روزنامه نگاری و در نتیجه پیشرفت فناوری‏ های اطلاعاتی و ارتباطی شیوه های جدید روزنامه ‏نگاری از قبیل روزنامه‏ نگاری دیجیتال، آنلاین، سایبر، شهروندی، شبکه‌ای، متن‌باز، مبتنی بر ویکی، مبتني بر لینک، مبتني بر ديتابيس، داده‌ نگاری، نظیر به نظیر، روزنامه‌ نگاری ۲، روزنامه‌ نگاری 3 و ... معرفی شده که در این میان روزنامه‌ نگاری شهروندی به دلیل تولید و نشر اطلاعات و اخبار به صورت آزادانه و بدون دخالت قدرت‌های حرفه‌ای روزنامه نگاری همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و از این رو ضروری است که این نوع روزنامه نگاری در سطح ملی و بین المللی در ابعاد مختلف برای جامعه اصحاب رسانه و به ویژه برای سایر اقشار مختلف جامعه شاخته شود.

با این وجود در طول دهه اخیر، توسعه وسايل ارتباطات جمعي و به ویژه فناوري‌هاي ارتباطات و اطلاعات، به شهروندان این امکان را فراهم کرده که در توليد و فرایند جمع آوری، گزارشگری، تجزیه و تحلیل و انتشار اخبار و اطلاعات در روزنامه‌نگاران مشارکت فعال داشته باشند که از آن به عنوان روزنامه‌نگاری شهروندی"Citizen Journalism " یاد می‌کنند.

روزنامه نگاری شهروندی، در چرخه آزمون و خطا

به بیان روشن‌تر، پدیده روزنامه‌نگاری شهروندی که از آن نیز به عنوان روزنامه نگاری عمومی، مشارکتی، خودجوش، پايين به بالا، مردمی، دموکراتیک یا حتی روزنامه نگاری خیابانی، صدای خاموش، رسانه‌های جایگزین، رسانه‌های جماعتی، رسانه‌های شخصی، رسانه‌های اجتماعی، رسانه‌های کنشگر، رسانه‌های رادیکال، رسانه‌های مردمی، رسانه‌های منبع باز و ... هم نام می‌برند، در اواخر دهه 90 میلادی، بعد از تحولات در فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی با ظهور اینترنت، سایت های وب 2 و شبکه های بی سیم به‌ عنوان سریع‌ترین بخش گزارشگری آنلاین بوجود آمد که در جهان پدیده‌ای جدید و جوانی است.

به بیان دیگر، به عقیده کارشناسان عرصه رسانه، روزنامه‌نگاري شهروندي، به ‌نوبه خود، باعث تحول چشمگيري در تولید محتوا، شکل ارائه خبرها و گزارش‌ها شده است. در این نوع روزنامه نگاری هر شهروند مشاهدات، اطلاعات و خبرهای خود را از جهان واقعی به شیوه و با توجه به عقاید، سلایق و ذائقه خود تهیه نموده و برای شبکه ارتباطی خود ارسال می‌کند. البته نا گفته نماند، همه گیر شدن اینترنت، باعث رشد این نوع روزنامه نگاری در جهان و به خصوص در ایران شده است.

در همین راستا، به نظر می‌رسد در سال های اخیر با توسعه تکنولوزی های جدید این نوع روزنامه نگاری نسبت به روزنامه نگاری کلاسیک و حرفه ای خیلی سریع تر پیشرفت کرده که آینده این نوع روزنامه نگاری را بسیار خوب و شگفت انگیز نموده است.

روزنامه نگاری شهروندی، فراتر از انتظار

در واقع؛ روزنامه‌نگاری شهروندی به هیچ ‌وجه مساوی با روزنامه‌نگاری حرفه‌ای نبوده و دو پدیده مستقل از هم هستند که به کمک هم می‌آیند. در حقیقت، ژورنالیسم شهروندی متاثر از ورود به جامعه جدید و گذر از ارتباطات سنتی و جمعی به ارتباطات خود گزین است که بر روزنامه نگاری کلاسیک اثر گذاشته و در عصر تکنولوژي اطلاعات و اطلاع رساني، هم به عنوان منبع خبری مهم به حساب می‌آید.

آنچه باید در این زمینه تاکید داشته باشیم اینکه، به عقیده فعالان این عرصه، ارتباط دو سویه یکی از الزامات روزنامه‌نگاری شهروندی است و ارسال خبر از سوی شهروندان و انتشار آن توسط مطبوعات و رسانه‌ها به توسعه و گسترش آن کمک خواهد کرد. از مهمترین ابزارهای این نوع روزنامه نگاری جدید «وبلاگ ها شخصی شهروندان» است که با پیشرفت تکنولوژی و ظهور پدیده‌هایی چون تلفن های همه‌کاره که امکان ثبت فیلم، صوت، اتصال به اینترنت و انتقال متن به وبلاگ و شبکه‌های اجتماعی را فراهم می‌آورند، رشد یافته است.

وسوسه‌های روزنامه نگاری شهروندی

از این رو به نظر می‌رسد، در سال های اخیر با افزایش سواد رسانه‌ای این نوع روزنامه نگاری به نوعی در بین شهروندان اکثرکشورها و به ویژه در کشورمان به پدیده‌ای دست اول تبدیل شده، بطوری که فاصله آن با روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در حال کم‌شدن است. حال چند سوال در مورد آینده این نوع روزنامه نگاری در بین صاحبان عرصه رسانه مطرح است که آیا این رسانه‌ها قابل اعتماد و استفاده برای همگان بوده؟ آیا روزنامه‌نگاری شهروندی باعث عامه‌پسندی بیشتری می‌شود؟ آیا در هر جامعه‌ای امکان استفاده و تجربه وب وجود دارد؟ سرعت اینترنت و محدودیت‌های سیاسی و حقوقی چگونه است؟

به دیگر سخن، همچنین بحث اعتماد به محتوای اطاعات، اعتبار و اطمینان از خبر تولیدی از سوی شهروندان است که امروزه به عنوان یکی از مهمترین چالش های این نوع روزنامه‌نگاری مطرح است.

در هر حال، روزنامه‌نگاری شهروندی با گسترش رسانه‌های اجتماعی در سال های اخیر رشد قابل توجهی داشته که با فعالیت‌های ژورنالیستی شهروندان آماتور و بدون آموزش دیده با فناوری‌ اطلاعات پیوند خورده و با فراگیر شدن ابزارهای دیجیتال، گسترش پیدا کرده است. از این رو به نظر می‌رسد، مهم‌ترین مانع رشد این روزنامه‌نگاری عدم آموزش درست شهروندان فعال در این عرصه باشد.

دلواپس سواد رسانه‌ای شهروندان باشیم یا نباشیم

همان طوری که بیان شد در واقع، پوشش اخبار و اطلاعات محلی، بهره گیری شهروندان از فن آوری های نو برای جمع آوری، پردازش و انتشار اخبار و اطلاعات به صورت غیرحرفه ای، نداشتن مهارت های رسانه ای و عدم اتکاء به مشاورین حرفه ای رسانه، وجود تفاسیر متنوع شخصی و غیر رسمی از رویدادهای بزرگ، عدم اتکاء روزنامه نگاری شهروندی به منابع رسمی خبری و مالی برای پوشش دادن اخبار و اطلاعات و غیر رسمی بودن گفتمان آنها، تعاملی بودن روزنامه نگاری شهروندی و راه یافتن دیدگاه های شهروندان دیگر در ادامه خبر و گزارش اولیه، ویرایش ضعیف، غلبه دیدگاه خاص فعالین روزنامه نگاری شهروندی بر محتوا، و ارتباط نزدیک مخاطبان این حوزه با یکدیگر، انتشار مطالب عمدتا از طریق رسانه های خرد بویژه وبلاگ های اینترنتی، خارج از تمهیدات معمول شرکت های رسانه ای، تاکید بر اطلاعات مفید برای زندگی روزمره و مرتبط با علایق عموم، جایگزین کردن مشاهدات و برداشت های شخصی و گروهی به جای عینی گرایی و تاکید بر اول شخص در سبک نگارش از جمله ویژگی های روزنامه نگاری شهروندی است که عواملی چون تحولات فناورانه ارتباطات، دگرگونی شگرف فناوری های اطلاعاتی، ارتباطی و مخابراتی، توسعه دیدگاه های مشارکت جو در تصمیم سازی و اداره امور جامعه، بالا رفتن سطح مطالبه جویی آحاد جامعه و تقاضای روزافزون شهروندان برای شفاف سازی و پاسخگویی سازمان ها و نهادهای اجتماعی و تمرکز گریزی و محلی گرایی به عنوان گرایش غالب در بین مخاطبان موجب توسعه شتابان این نوع روزنامه نگاری گردیده است.

لزوم نگاه حسابگرانه به روزنامه نگاری شهروندی

از سوی دیگر فعالان حوزه رسانه، روزنامه‌نگاري را حرفه‌اي در خدمت جامعه بیان می‌کنند که وظایفی همچون سرعت عمل بالا، آ‏گاهي و حساسيت نسبت به موضوعات روز، داشتن شم، تجربه و پختگي در دستب‏يابي به منابع خبري، قابليت ايجاد اعتماد در منايع خبري و مخاطبان، دريافت و پيگيري رخدادهاي ناگهاني، آگاهي به‏روز از مسائل و مباحث پيرامون رويداد، رعايت ضرب‏الاجل تعيين شده براي به تصوير در آوردن واقعيت ها، تسلط داشتن به فنون روزنامه‌نگاري براي بيان هنرمندانه و روشنگرانه واقعيت ها، آگاه بودن از قوانين و مقررات ناظر برفعاليت روزنامه‌نگاري و رعايت هوشمندانه آنها، برآورده ساختن نيازهاي خبري مخاطبان و آگاه کردن آنان، گسترش دانش مخاطبان، ايفاي نقش نگهباني بر رفتارهاي حکومت، نظارت داشتن برکژرفتاري هاي خارج از حکومت، فراهم کردن فرصت و زمينه ابراز نظر و عقيده براي گروه هاي مختلف اجتماعي، انتشار اطلاعات روزمره مورد نياز مردم، تداوم بخشيدن به فرايند دانش‏اندوزي بزرگسالان، سرگرم ساختن مخاطبان، ارائه صادقانه اطلاعات دقيق و جامع، پرهيز از هر کاري خلاف اعتقادات خويش و الزامات اخلاقي حرفه، پاي‏بندي به موازين مسئوليت اجتماعي روزنامه‌نگاري در انتخاب و انعکاس رويدادها، پرهيز از دريافت هر گونه وجه، جزء دستمزد مشروع خود، از کار روزنامه‏نگارانه، پرهيز از آميختن حرفه روزنامه‏نگاري با کار تبليغات از هر نوع آن و رازداري در مورد منبع خبر و اطلاعات، پاس‏داشتن حريم خصوصي، شئون انساني، منافع عمومي و ارج‏گذاري ارزش هاي جهاني را بر عهده دارند که در جاي خود وظيفه بسيار مهم و سنگینی است که بر دوش اصحاب اهل قلم و رسانه گذاشته شده که در صورت رعایت این مسایل می‌توان به آینده امید وار شد.

حلقه مفقوده کارکرد رسانه های نوین

بر این اساس، اهمیت این کار از آن جهت بوده که حیات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جوامع بشری به شدت تحت تاثیر رسانه های گروهی قرار دارد. با در نظر گرفتن این واقعیت مسلم که رسانه های نوین ارتباط جمعی با کارکرد خود، و با استقاده از دو عنصر اطلاعات و پیام، هرگز از جنبه های سازنده و مخرب خالی نبوده، ضروری است؛ در این راستا متولیان طرح تحول سیاست رسانه ای و مسئولان امر پیش از اینها به کارکرد رسانه های نوین توجه داشته باشند، از این حیث، باید یاد آور شویم که در سال های اخیر، به این نوع روزنامه نگاری( شهروندی) در کشورمان توجه ویژه ای صورت گرفته است، ولی به نظر می‌رسد در اول راه هستیم و باید پیش از اینها، برای بهره مندی از ظرفیت رسانه های نوین اجتماعی، جهت گسترش و ترویج برای کمک به سیاست گذاری کلان نظام، شکل دهی فرهنگ عمومی و هدایت درست افکار عمومی، همسو شدن با اجرای افق سیاست رسانه ای بر اساس چشم انداز توسعه نظام در جامعه اطلاعاتى عصر حاضر حرکت و تلاش کنیم.

نکته مهم دیگر اينکه، در نظام نوین جهانى‏، ما در عصر رسانه ها زندگي مي کنيم؛ عصری که در آن رسانه هاي گروهي جزء جدايي ناپذير زندگي انسان ها شده و نقش تعیین کننده ای در تعلیم و تربیت و انتقال میراث فرهنگی، اجتماعی و ارزش ها بر افکار عمومی را بر عهده دارند. در چنين جامعه اي، وسایل نوین ارتباط جمعی با توليد و توزيع مطلوب اطلاعات، نقش زيادي در بالا بردن آگاهي هاي گوناگون و ضروري به عهده مي گيرند و جامعه را در نيل به تعالي و ترقي همه جانبه ياري مي کنند و بالطبع در جامعه اسلامی ما روزنامه نگاری شهروندی هم با هدایت و راهنمایی درست آن می‌تواند، بهترین و موثرترین وسیله برای ترویج و اشاعه ارزش های والای دینی و انسانی قلمداد شوند.